Zbadaliśmy wykluczenie społeczno-cyfrowe w Polsce

W listopadzie 2021 roku podczas wydarzenia Miasteczko Myśli swoją premierę miał raport przygotowany przez nasz zespół badawczy dla Fundacji Orange i Orange Polska. Tematem analiz było wykluczenie cyfrowe w Polsce oraz jego wpływ na sytuację społeczną. Raport przedstawia m.in. nierówności w dostępie do internetu oraz pokazuje, że różne umiejętności cyfrowe czy różnice w poziomie motywacji do korzystania z usług cyfrowych prowadzą do różnicowania się szans życiowych i poziomu życia. Nasze badania pokazały, że obecnie wykluczenie bardziej wiąże się z postawami wobec nowych technologii, umiejętnościami i wiedzą niż z fizycznym dostępem do sieci.

W 2020 roku internetu w domu nie miało 25% najuboższych gospodarstw domowych, 40% osób starszych nie korzystało z sieci, a ponad połowa osób niekorzystających z internetu mieszkała na wsi. Choć w pandemii wiele osób weszło do cyfrowego świata, różnice terytorialne w intensywności wykorzystania internetu podwoiły się – to tylko niektóre spostrzeżenia zawarte w raporcie. Nierówności w dostępie do internetu czy umiejętnościach cyfrowych, a także różna motywacja do korzystania z sieci prowadzą w długiej perspektywie do różnicowania się szans życiowych (od edukacji, poprzez pracę, po konsumpcję) – w tym większym stopniu, im bardziej rośnie znaczenie usług cyfrowych w życiu społecznym i gospodarczym.

Wyniki badań przedstawiliśmy w raporcie w taki sposób, aby nadać im możliwie praktyczny charakter. Wskazaliśmy więc konkretne grupy, do których w dobie pandemii i po jej zakończeniu należałoby w pierwszym rzędzie skierować konkretne działania wspierające włączenie cyfrowe. Wśród grup najbardziej narażonych na wykluczenie społeczno-cyfrowo znalazły się osoby starsze, osoby z niskim wykształceniem, mieszkańcy wsi, osoby z niepełnosprawnościami, osoby w kryzysie bezdomności i dzieci z wieku szkolnym. Wykluczenie cyfrowe dla każdej z tych grup oznacza coś innego, dlatego każdą z nich omówiliśmy w raporcie osobno.

Celem raportu było omówienie zjawiska wykluczenia cyfrowego w szerszym kontekście, niż się to zwykle czyni. Z premedytacją zastąpiliśmy w nim pojęcie „wykluczenia cyfrowego” alternatywnym, nowym w polskiej debacie terminem „wykluczenie społeczno-cyfrowe”. Chcieliśmy zwrócić uwagę, że nierówności cyfrowe to dziś kluczowe ogniwo całego łańcucha przyczyn i konsekwencji decydujących o naszych szansach życiowych – mówią Aleksandra Pierścińska i Jan Herbst z Fundacji Stocznia.

Raport zawiera też wyniki badań internautów na temat wykluczenia cyfrowego. Wyniki te sugerują, że istotnym i nierozpoznanym dotąd problemem jest znaczny poziom społecznego przyzwolenia na istnienie tego zjawiska. Choć ponad połowa z nas ma świadomość, że „bez nowych technologii nie można dziś uczestniczyć w społeczeństwie”, to zarazem relatywnie rzadko uważamy wykluczenie za istotny problem społeczny w Polsce (30%), a częściej – niemal za rodzaj świadomego wyboru (40%). Tym samym, wyrażamy poniekąd zgodę na postępującą izolację tych, którzy nie są w stanie samodzielnie dołączyć do cyfrowej wspólnoty.

Indeks Wykluczenia Lokalnego, który opracowaliśmy, opierając się na 30 wskaźnikach społecznych, edukacyjnych oraz cyfrowych, pokazał, że ponad 20% gmin w Polsce jest szczególnie zagrożonych wykluczeniem. Placówki z tych obszarów zyskają dodatkowe szanse w programach edukacyjnych Fundacji Orange.

Wnioski z raportu pomogły nam w opracowaniu indeksu wykluczenia lokalnego, który zastosowaliśmy w praktyce. Chcieliśmy unikać w naszych działaniach obserwowanego i doświadczanego od dawna zjawiska nazywanego efektem św. Mateusza (inaczej to „zasada skumulowanej przewagi”), które, w skrócie rzecz ujmując, oznacza, że wiele programów społecznych, pomocowych i edukacyjnych trafia jedynie do wąskiego grona tych, którzy mają i tak większe szanse, a niekoniecznie do tych społeczności, które najbardziej ich potrzebują – mówi Konrad Ciesiołkiewicz, prezes Fundacji Orange.

Raport „Wykluczenie społeczno-cyfrowe w Polsce” powstał z inspiracji Orange Polska i Fundacji Orange na bazie przeglądu danych publicznych (GUS, Eurostat, UKE), badań publikowanych przez inne ośrodki, danych sieciowych operatora oraz dedykowanych badań opinii społecznej zleconych przez Orange Polska (w tym sondaż CAWI na reprezentatywnej próbie 1000 użytkowników internetu oraz sondaż CAPI na próbie 2018 dorosłych Polaków). Autorami raportu są badacze Fundacja Stocznia, z którą firma współpracuje od kilku lat przy badaniach wpływu społecznego.